ویژگی های انسان کارآفرین از دیدگاه اسلام

به طور کل،دیدگاه اسلام در مورد ویژگی های انسان کارآفرین در سه مرحله بیان می شود.

مرحله اول

در اینجا به توصیف انسان اقتصادی می پردازیم که از نظر اسلام رفتار او تاشی از غفلت و فراموشی خداست.انسانی که که به نیازهای مادی خود پرداخته و از بعد ملکوتی غافل مانده است.چنین انسانی

1_بسیار ستمگر و ناسپاس است:

و آتاکم من کل ما سالتموه و ان تعدوا نعمت الله لاتحصوها ان الانسان لظلوم کفار

و از هر چه خواستید،به شما اعطا نمود و اگر بخواهید نعمات الهی را بشمارید نمی توانید آن را احصا کنید،بدرستی که انسان بسیار ستم پیشه و ناسپاس است. (ابراهیم،آیه 34)

2_ بسیار کفران کننده و ناسپاس است:

و هوالذی احیاکم ثم یمیتکم ثم یحییکم ان الانسان لکفور

و او کسی است که شما را زنده کرد،سپس شما را (در رستاخیز) زنده می کند،مسلما انسان بسیار ناسپاس است. (حج،آیه 66).

اذا انعمنا علی الانسان اعرض و نا بجانبه و اذا مسه الشر فذو دعاء عریض

و هر گاه به انسان کافر نعمتی بخشیم،روی گرداند و خود را کنار کشد و هر گاه شری به او رسد پس دعایی طولانی کند. ( فصلت،آیه 66)

3_ اگر خود را بی نیاز ببینید،سرکشی و طغیان می کند

کلا ان الانسان لیطغی؛ان رءاه استغنی انسان وقتی خود را بی نیاز ببیند،طغیان می کند. (علق،آیات 6 و 7)

عموما استغنای مادی باعث احساس بی نیازی از خدا و شکل گیری زمینه ظلم و اجحاف به بندگان اوست.نغع مادی خود را بر منافع دیگران ترجیح می دهد؛به همین سبب :

4_ بسیار تنگ نظر،خسیس و ممسک است

قل لو انتم تملکون خزائن رحمه ربی اذا لامسکتم خشیه الانفاق و کان الانسان قتورا

بگو اگر شما مالک گنجینه های رحمت پروردگارم بودید باز هم از بیم خرج کردن قطعا امساک می ورزید و انسان همواره بخیل است. (اسراء،آیه 100)

5_عجول و شتابگر است.

ویدع الانسان بالشر دعاءه بالخیر و کان الانسان عجولا

و انسان همان گونه که خیر را فرا می خواند ( پیشامد ) بد را می خواند و انسان همواره شتابزده است. ( اسراء،آیه 11 )

برای او سیلی نقد به از حلوای نسیه است؛ دنیا و لذایذ آن بر آخرت ترجیح دارد؛ حرامی که زودتر قابل دستیابی باشد،بر حلالی که دیرتر برسد،ترجیح دارد.

6_بسیار خود بزرگ بین است؛به خود می بالد و بر دیگران فخر می فروشد:

ولئن اذقناه نعماء بعد ضرا مسته لیقولن ذهب السیئات عنی انه لفرح فخور

و اگر پس از محنتی که به او رسیده نعمتی به او بچشانیم حتما خواهد گفت گرفتاری ها از من دور شد بی گمان او شادمان و فخرفروش است. (هود،آیه10)

7_به اقتضای غرایز خود عمل می کند؛غرایز محرک و جهت دهنده عقل اوست.

به همین جهت شباهت زیادی بین انگیزه ها و رفتارهای این گونه انسان ها دیده می شود.انگیزه ها و رفتارهای چنین انسانی،شباهت فراوان،با انسان اقتصادی فیزیوکرات ها و کلاسیک ها دارد (عربی و مصباحی،1382،ص57).

مرحله دوم

در این مرحله به بیان وبژگی های انسانی اقتصادی می پردازیم که اسلام انگیزه ها و رفتار او را پذیرفته و مردود نشمرده است.اکثریت زیادی از مسلمانان در این سطح قرار دارند:

1_با اراده و انتخابگر است:

اگر راه و روش دیگران را با اصول و معیارهای ارزشی خود منطبق دانست،مطابق با آن رفتار می کند،ولی مقلد بی چون و چرای دیگران نیست و این به تعریف کارآفرینی بسیار نزدیک است.

2_در پی جلب نفع و دفع ضرر از خویش است:

اما سود و نفع در نظر او منحصر در منافع و لذات مادی نیست،بلکه نفع مادی را به شرط آنکه با ایمان و ارزش های مورد قبول او منافات نداشته باشد دنبال می کند و زیان مادی را نمی پسندد،اما اگر این زیان با جایگزینی ارزشمند و معنوی قابل جبران باشد آن را می پذیرد؛بنابراین،این محرک ها دیگری غیر از انگیزه نفع شخصی نیز رفتار او را شکل می دهند.

3_دارای عقل و تصمیم های عقلایی است:

معیار او در تصمیم های عقلابب اش،تنها غرایز او نیست،بلکه معیار،انطباق تصمیم با موازین شرع و عقل است.

4_بخیل،حریص و طمعکار نیست:

همچنان که خود از نعمت های الهی بهره مند می شود،دیگران را نیز در حد توان از آن بهره مند می سازد.اگر بتواند از راههای مجاز به منافع مادی بیشتری دست یابد اقدام می گند.اما نه خود را در این راه به آب و آتش می زند نه به مال دیگران چشم می دوزد و نه از دایره عقل و شرع تجاوز می کند.

5_کفران نعمت نمی کند:

اگر خدا به او نعمت دهد به نحو مناسبی از آن بهره می گیرد و ناسپاسی نمی کند.اگر از انسان های دیگر نیز خدمتی ببیند،جبران می کند.

6_روحیه اخوت و برادری دارد:

نفع خود را در ترکیبی از نفع مادی مشروع و اخلاقی و معنوی می داند و در صورت اصطکاک منافع مادی با منافع معنوی،نفع مادی را زیان تلقی می کند؛از این رو آگاهانه اقدام به تامین نفع دیگران (ایثار) می کند.

مرحله سوم

بیان ویژگی های انسان ایده آل و مطلوب اسلام

1_دارای علم و معرفت هستند:

در آن حد که نه تنها رفتار او را تحت سیطره غرایزش نیست و مقلد بی چون و چرای رفتار دیگران نمی باشد،بلکه کوشش او برای دگرگون ساختن محیط ناسالم و آگاهی دادن به دیگران در جهت تصحیح انگیزه ها و رفتار آنان است.

2_محرک او رضای الهی دو دستورات اوست:

از حرکت و تلاش خود جز این مقصودی ندارد و هرگز در پی منافع زودگذر و حتی دیرپای خود نیست.در مسلک او (خوددیدن) شرک است.

3_در برابر نعمت الیه شاکر و در برابر بلاها صابر است:

و چون شکر مخلوق را شکر خالق می داند،اگر از دیگران خدمتی ببیند به نحو شایسته ای جبران می کند.

4_کریم و با سخاوت است:

نه تنها بخل و امساک ندارد،بلکه هر چه دارد از خود نمی داند.خود را وکیل و امانتدار می شمارد،چرا که مال در نظر او ارزش استقلالی ندارد.

5_پرکار و مسئولیت پذیر:

و در عین حال راضی و قانع است.تلاش او در راستای خدمت به جامعه و انجام وظیفه است.

6_در نزد او ، خود و نقع خود معنایی ندارد:

اگر به خود بپردازد از روی وظیفه است، وگرنه ایثار،همه رفتار او را تشکیل می دهد.

ویژگی هایی که در این مرحله ترسیم شد ویژگی های انسان مورد نظر اسلام است،نه انسان موجود و واقعی،چنانکه هر مکتب اقتصادی برای خود انسان مورد نظر و مفروض دارد که با انسان موجود و واقعی بسیار متفاوت است.

انسان مورد نظر اسلام مصادیق و شواهدی نیز دارد و تا حدودی در تاریخ اسلام شاهد آن هستیم و باید سعی کردئ چنین انسان هایی وجود واقعی پیدا کننذد.که در این کتاب به پیشوایان دینی اشاراتی داشته اسیم.

بر این اساس،اقتصاددانان مسلمان،باید انسان مورد نظر اسلام را بشناسند و مدنظر قرار دهد و انسان موجود جامعه را نیز بشناسد و مکانیزم رفتار او را نتیجه گیری کند؛البته نه برای رها گذاردن وی،بلکه در جهت تصحیح انگیزه ها و تغییر رفتارها به سمت انسان مورد نظر اسلام،بدیهی است که این کار صرفا وظیفه اقتصاددانان نیست، (عربی و مصباحی،1382،ص59).