فرهنگ یاریگری در ایران(4)

تعاریف بنه:

اگرچه به طور ضمنی تا اینجا تعاریف کوتاهی از بنه به دست داده شده است،اکنون برای نزدیک شدن به تعریف مورد نظر و گونه شناسی بنه به ذکر چند تعریف برگزیده از بنه می پردازیم.

تا حد اطلاع ما،قدیمیترین تعریف از پاگو (بنه) را جی.پی.تیت انگلیسی در حدود 80 سال پیش ارائه کرده است:

روستائیان به گروه برادران هم پیشه و اشتراکی تقسیم می شوند و زمین را برای کشت و زرع در اختیار می گیرند.هر گروه را پاگو می گویند و تعداد آنها متکی به مقدار و اندازه زمینی است که به منظور کشت و زرع از طرف کدخدا برای آنان مقرر می شود و تعدادشان در هر قصبه،ناحیه و دهکده ای هر سال تغییر و تبدیل می یابد.

مشهورترین تعریف از بنه،تعریفی است از آقای جواد صفی نزاد.وی می نویسد:(بنه عبارت بود از یک واحد مستقل زراعی که عده ای دهقان با سمتهای مشخص اجتماعی بر اساس تقسیم کاری که مبتنی بر امتیازات اقتصادی و منزلتهای اجتماعی بود در یک یا چند قطعه زمین مشخص با مقدار آب و نیروی شخم (گاوکار)معینی به وسیله تعدادی ابزار کار متعلق به بنه به مدت یک سال زراعی در یک آبادی به کشت و زرع می پرداختند.یک آبادی معمولا از چند بنه تشکیل می شد که تعداد و وسعت بنه ها با مقدار آب و زمین قابل کشت ده در ارتباط بود،اندازه زمین بنه های یک ده تقریبا و اندازه مقدار آب آنها تحقیقا مساوی بود.

عضویت دهقانان در بنه با حق نسق داشتن و سکونت مستمر در آبادی،آگاهی از فنون کشاورزی و موافقت ارباب (و یا نماینده ارباب)مربوط بود،مدت عضویت هر دهقان در یک بنه معمولا یا سال زراعی بود که ممکن بود این عضویت سالهای متمادی نیز ادامه یابد،یک عضو ساده بنه (برزگر)می توانست به مقام آبیاری (سربنه گی)ارتقاءیابد،تعویض اعضای بنه معمولا به وسیله آبیاران صورت می گرفت که ممکن بود اجباری و یا با تمایل عضو بنه انجام پذیرد.

سهم محصول دهر دهقان بستگی به موقعیت آن دهقان در بنه داشت.آبیار بیشترین سهم و برزگر کمترین سهم از محصول بنه را سهم می بردند،تحرک اقتصادی و اجتماعی در بنه وجود داشت و رقابتهای پنهانی بین بنه ها استنباط می گردید.حیات بنه بسته به عوامل پنجگانه زمین،آب،شخم،نیروی کار و بذر بود،پنج عامل مذکور به دو دسته طبیعی و انسانی تقسیم می شد.عوامل طبیعی (غیر منقول)عبارت بود از زمین و آب که زمینه اصلی تشکیل بنه بود،عامل انسانی (منقول)به طور و اعم عبارت بود از کار که به وسیله ابزار و وسائل مربوط بدان،که متعلق به بنه بود،صورت می گرفت.

تقسیم محصول بنه بر اساس پنج عامل فوق با مختصر تغییرات عرف محلی انجام می گرفت،دو عامل طبیعی یا غیر منقول متعلق به مالک و سه عامل انسانی یا منقول در اختیار ارباب و یا گاوبند قرار داشت.

سومین تعریف از بنه را از آقای هوشنگ ساعدلو یکی از تحلیل گران بنه انتخاب کرده ایم:

به این حساب بنه عبارت می شود از یک زمین زراعی که عده جفت گاوهای آن زمین به بیش از یک صاحب نسق متعلق باشد و عده صاحب نسقان زمین هم از یک فرد بیشتر باشد و جفت گاوهای آنان با هم در روی یک زمین به تعداد جفت گاوهای متعدد برای شخم بسته شوند.

حسن عمده یک چنین شکل و سازمانی،بخصوص با توجه به محدودیت آب،فراهم آوردن امکان استفاده منطقی تر و بیشتری از آب در شرایط دسته جمعی است.امر آب برای کشاورزی به حدی حیاتی است که در بعضی نقاط اساسا بنه تنها به خاطر آب تشکیل می گردد و به همین دلیل هم به آن بنه آبی می گویند،با این توضیح که ضرورتا تشکیل بنه حتما به آب بستگی ندارد.چرا که در دهات دیم نیز بنه بندی وجود دارد.عده جفت گاوها به 16 تا 21 جفت گاو می رسد و در یک معمولا هر بنه تعداد معینی جفت گاو دارد که فزونی جفتها خود مبین وسعت و اهمیت بنه در ده می تواند قرار بگیرند.

تعداد بنه ها از دهی تا دهی دیگر فرق می کند.این امر بستگی به مقدار زمین زراعی ،مقدار آب،حد دوستی و خویشاوندی صاحبان نسق با یکدیگر دارد.نوعی یاریگیری است که تنها ناشی از عوامل مادی زندگی اقتصادی نیست،بلکه به طور عاطفی و انسانی هم به زندگی مربوط می شود.اگر سال خشک و کم آب باشد،از وسعت زمینهای زراعی کاسته می شود و این محدودیت بر همه بهه برداران ده اثر می گذارد و به این ترتیب ممکن است که چند بنه در داخل چند بنه دیگر ادغام شوند و همبسته تر گردند و بالعکس.اگر سال نیکو و پرآب باشد و زمینهای تازه ای بتوانند زیر کشت بروند،بنه های تازه ای هم باز بنابر ضوابطی که گذشت به وجود می آیند و تمامی بهره برداران ده از سال نیکو بنابر سهم اولیه خود از زمین بهره مند می شوند و این رسم،رسم دیرینه و کهنی است که از دوردست تاریخ ریشه می گیرد.

چهارمین تعریف از بنه را از آقای خسروی،جتمعه شناس روستایی ایران نقل می کنیم: بنه عبارت بود از واحد کار زراعی سنتی در نظام ارباب رعیت سابق و مشتمل بود بر یک یا چند قطعه زمین زراعی (آبی و دیمی)که در آن تعدادی زارع به کار تولید زراعی اشتغال داشتند.وسعت هر بنه در روستاها متفاوت بود و از یک جفت گاو تا 4 جفت تغییر می کرد…

در بنه ها زارعان اغلب دسته جمعی به کار اشتغال داشتند و با در نظر گرفتن عوامل پنجگاه،محصول را پس از دادن سهم ارباب بین خود تقسیم می کردند.از این لحاظ در بنه ها همکاری نزدیکی بین زارعان وجود داشت و نوعی اشتراک مساعی متقابل در امر تولید بین آنان دیده می شد…

ادامه دارد…