فرهنگ یاریگری در ایران (3)

فهم دلایل پیدایش(بنه ها)در تارکیهایی تاریخی و ماقبل تاریخی در ایران و دیگر کشورهای جهان و مهمتر از آنفهم دلایل تداوم بنه ها در تغییرات و دگرگونیهای پیوسته تاریخ کشاورزی کهنسال ما از سویی و در شرایط متفاوت اقلیمی و جغرافیایی و فنی و… از سوی دیگر،هم از لحاظ نظری و پیشبرد کار علوم اجتماعی و به ویژه (جامعه شناسی تعاون)و مردم شناسی اقتصادی و بوم شناسی انسانی و هم از لحاظ کاربردی و عملی دارای اهمیت بسیار است.اگر به درستی بدانیم که بنه ها در چه شرایطی به وجود آمذه و ،مهمتر از آن،در چه شرایطی تغییر و تداوم یافته اند،می توان دانست که آیا چشم امیدی به این تجربه طولانی در شرایط فعلی و آینده کشاورزی ایران می توان داشت یا نه؟برای مثال،آیا می توان از این تجربه ها در کارآمد کردن هر چه بیشتر تعاونیهای رسمی،به طور اعم،و(مشاعها)(بنه های برانگیخته)ئ تعاونیهای تولید کشاورزی،به طور اخص،سود جست؟

گفتنی است آرایی که تا به حال درباره دلای پیدایش بنه ها عنوان شده است،گرچه از جنبه های گوناگون دارای اشکال هستند،اما چارچوبهایی برای تفکر و انگیزه هایی برای پژوهش بیشتر فراهم کرده اند.

ما در اینجا نه قصد و نه توان آن را داریم که دلایل پیدایش و دلایل تداوم بنه ها را از یکدیگر تفکیک کنیم و دلایل هر دسته را باز شناسیم،بلکه تنها می خواهیم در پرتو اطلاعات تازه تر و جمعبندی مصالح فراهم شده آرای ارائه شده در به روی فرضیه ها و پژوهشهای نوتری بگشاییم.و در این راه نخست به ذکر این آرا می پردازیم.

پطروشفسکی یکی از نخستین کسانی است که بر اساس اطلاعات و مدارک تاریخی کوشیده است دلایل پیدایش گروههای تعاونی کشاورزی(جفت،فدان)را توضیح دهد.وی در کتاب (کشاورزی و مناسبات ارضی در ایران عهد مغول)در چند جا به این مسئله اشاره می کند و دلایل پیدایش این گروهها را ناتوانی خانواده روستایی در خرید نیروی شخم و کارهای ضروری آبیاری می داند.

عادتا یک خانوار منفرد روستایی بسیار فقیرتر و ناتوانتر از آن بوده که خیش سنگین و یا سبک و گاوان نر را برای کشیدن آن خریداری کرده،کارهای ضروری آبیاری را انجام دهد…بدین ترتیب در ایران و کشورهای مجاور آن،یک قاعده کلی حکمفرما بوده که چند خانوار روستایی متحد شده یکجا خیش و گاو و تخم برای زرع ابتیاع می کردند و باهم مساحت معینی را کشت می کردند که جفت یا فدان نامیده می شده.

جفت،با قطعه زمین شخمی یا خانوار دهاتی مطابقت نداشته و قاعدتا یا خانوار قادر به خرید و نگهداری گاوان نر برای کشش خیش نبودهف و بدین منظور تا این ایام نیز روستاییان ایران در گروههای کوچک متحد شده و چندخانوار در یکجابه خرید و نگهداری خیش و عوامل کشش آن اقدام می کنند.به موجب یادداشتهایی که در سال 1273ه.میر ابوالحسن شاه درباره سیتان تنظیم کرده در 18 روستای ایالت مزبور_متعلق به علی خان سربندی710 زوج(جفت)در برابر4700 خانوار روستایی وجود داشته_و از 3 تا 20 خانوار یک زوج و به طور متوسط هر 6تا 7 خانوار یک زوج را داشته اند.در یادداشت مزبور این رقم متوسط در مورد دیگر روستاهای متعلق به سایر مالکان سیستان نیز تکرار شده است.

مسئله آبیاری که پطروشفسکی نیز به آن به عنوان یکی دیگر از دلایل پیدایش بنه ها اشاره کرده است،به شکلهای گوناگون محور بسیاری از آرای مربوط به پیدایش بنه را شامل می شود.

علت اصلی به وجود آمدن نظام بهره برداری گروهی در شرق،از دیدگاه برخی پژوهشگران و شرق شناسان همانند ویتفوگل و وارگا،شرایط آب و هوایی (جغرافیایی)به ویزه در نواحی نیمه صحرایی،که ضرورت آبیاری مصنوعی به کمک نهربندی و سایر اقدامهای مشابه را ایجاب می کند،می باشد.

دو تن از پژوهشگران مسائل تعاونی و روستایی ایران،بنه را حاصل تکامل بنه آب و دلیل پیدایش بنه آب را اقتصادی کردن بهره برداری از منابع کمیاب آب دانسته اند.

(بنه،که نوع ساده آن به نام بنه آب به صورت همکاری زارعان یا ده برای جلوگیری از هدر رفتن آب از طریق مبادله نوبت آب در قطعات پراکنده و زمینهای واقع در قسمتهای مختلف ده،در تعدادی از روستاها دایر است،در برخی از مناطق روستایی تکامل بیشتری پیدا کرده و به شکل یک سازمان متشکل عمل می کند که در آن نوعی همکاری و تعاون بین زارعان عضو و در زمینهای زراعی متعلق به آنها برقرار می باشد و مدیریتی به عنوان سربنه با همکاری سایر اعضا که به نسبت مشخصی در انجام کارها و بهره برداری سهیم اند،اداره کشت و بهره برداری را بر عهده دارند.

درباره دلیل پیدایش و گسترش بنه ها پژوهشگران ایرانی نظریه های دیگری را نیز عنوان کرده اند که مسئله کمبود آب،میزان بارندگی،مالکیت و مدیریت و… از آن جمله اند.آقای ساعدلو در این باره می نویسد:

(تشکیل چنین سازمانهایی را بیشتر به علت طریقه خاص آبیاری و مشکلات ناشی از آن می توان دانست.اساس آبیاری در اکثر دهات ایران مبتنی بر روش آبیاری از طریق قنوات و انهار است.در بسیاری از دهات طول نهرهایی که آب را از منبع اصلی به زمین کشاورزی منتقل می سازند،بسیار زیاد است.در بعضی دهات این فاصله متجاوز از ده کیلومتر می باشد.رسانیدن آب از مسافاتی چنین طویل به مزارع به صورت فردی ممکن نیست،استفاده از آب و آبیاری مزارعی که مالکیت آن و یا به محصولات کاشته شده در آن متعلق به بیش از یک نفر است،تشکیل گروههای متشکل را در ده سبب می شود…

آقای ساعدلو در جای دیگر می نویسد:(امر آب برای کشاورزی به حدی حیاتی است که در بعضی نقاط اساسا بنه تنها به خاطر آب تشکیلمی گردد و به همین دلیل هم به آن بنه آبی می گویند،با این توضیح که ضرورتا تشکیل بنه حتما به آب بستگی ندارد،چرا که در دهات دیم نیز به بندی وجود دارد…)

آقای صفی نژاد از بنیانگذاران بنه شناسی در ایران درباره علت پیدایش بنه ها می نویسد: (بنه،صحرا،حراثه که در طول تاریخ کهن زراعی ایران در نیمه شرقی کشور به وجود آمده و نظام یافته و شکل گرفته است،نتیجه کمبود باران به مناسبت خست طبیعت در این منطقه و عکس العمل پیگیر و تلاش مداوم روستاییان در مبارزه با طبیعت است که به خاطرنیازهای زراعی خود،نظامهای تولید جمعی زراعی سنتی را در سراسر منطقه با اشکالی تقریبا همانند به وجود آورند…).

ادامه دارد…