فرهنگ یاریگری در ایران(1)

بنه شناسی…

اگر چه پژوهش درباره تعاونیهای سنتی در ایران دوران نوجوانی خود را می گذراند،با این حال قراین نشان می دهد که بنه ها یکی از کهنترین و کارآمدترین تعاونیهای سنتی ایران بوده اند و در مناطق و شرایط بسیار گوناگون به زندگی خود ادامه داده اند.بنه ها بر خلاف آنچه اغلب تصور می شود،با تمام دگرگونیها و افت و خیزهایشان هنوز مصداق این شعر معروف اند:(آب در کوزه و ما تشنه لبان می گردیم).زیرا بنه از موضوعهای زنده و پویای کشاورزی کهنسال ایران است و اگر پژوهشگران و تعاون ما،توجه بیشتری به آن داشته باشند،شاید گره گشای مشکلات فراوان شود.

زایش و افزایش بنه های خود انگیخته،که غالبا مهاجرکار،و صیفی کارند،در چهاردهه گذشته،در مناطق گرمسیری و جنوب خط خرما و به ویژه در کنار راههای مواصلاتی این مناطق تاییدی بر این مدعاست.

امروزه افزون بر ضرورت تکمیل پژوهشهای موجود درباره بنه های قبل از اصلاحات ارضی و تغییرات و مرگ و میر آنها پس از آن،درباره دلایل گسترش بنه های مهاجر کار یاد شده و پیگیری روند کار بنه های برانگیخته پس از انقلاب اسلامی (ده هزار مشاع تا پایان سال 1366)،یکی از کارهای اساسی مربوط به مسائل ارضی،کشاورزی و تعاونی ایران است و لازم است از دیدگاههای مختلف پژوهش شود تا با گشودن راز موفقبت برانگیخته (مشاعها)،به طور اخص، و از آن جمله تمایل به افراز زمین و کار فردی در پاره ای از آنها،راه برای گزینش و تشویق این نظامهای آزموده کشاورزی ایران هموار شود.

گذشته از فواید کاربردی،پژوهش درباره بنه ها،به عنوان یک سازمان اقتصادی اجتماعی نهادی شده،موضوع پژوهش علوم اجتماعی و به ویژه جامعه شناسی روستایی،مردم شناسی،اقتصادی،اقتصاد کشاورزی،بوم شناسی و جغرافیای انسانی و تعاون و غیره است و شاید در بالندگی علوم اجتماعی ایران موثر باشد.

پیشینه پژوهش درباره بنه ها…

تا آنجا که نگارنده اطلاع دارد نخستین کسی که از وجود بنه در ایران سخن گفته و آن را تعریف و توصیف کرده،جی.پی.تیت انگلیسی است که بین سالهای 5-1903 در مقام نقشه بردار کمیسیون حل اختلاف مرزی ایران و افغانستان در سیستان به سر برده است.وی در چند صفحه درباره پاگاو (بنه )های سیتان ایران و افغانستان و انواع آن،پاگو غمی و پاگو تحویل،مالکیت زمین پاگاوها و مال الاجاره و نحو مشارکت اعضای پاگاوها در لایروبی شبکه آبیاری منطقه و غیر سخن گفته،وجالبتر آنکه وی در 83 سال پیش پاگاو(بنه)را یک سازمان زراعت جمعی به شمار آورده است.

از ایرانیان نخستین کسی که از بنه به عنوان یک اصطلاح کشاورزی سخن گفته و آن را به زعم خود تعریف کرده است شادروان دکتر تقی بهرامی،صاحب کتاب مشهور فرهنگ روستایی (دایره المعارف فلاحتی)است.لبته شادروان بهرامی به خلاف تیت بنه را واحد کشاورزی به شمار آورده است و نه یک نظام و سازمان تعاونی.

گاو آهن را یک جفت گاو می کشد و دو جفت عموما واحد رعیتی را تشکیل می دهد که آن را یک بنه چهارگاوی می نامند،بنه شش گاوی هم هست که در آن هر گاوی به یک پاکار متعلق است و بنه چهارگاوی را چهار پاکار یا رعیت و بنه شش گاوی و شش گاوی واحد رعیتی است،ولی در شهرستانها بیشتر روی زوج نسق بندی می شود،یعنی واحد رعیتی دو گاو است.

بیست سال پس از انتشار کتاب ارزیابی کشاورزی بهرامی به تعریف دقیقتری از (بنه)در دایره المعارف فارسی بر میخوریم:

(بنه در اصطلاح کشاورزی مقداری از زمین زراعتی است که عمل رعیتی در آن با 4 یا 6 یا در بعضی دهات ها 8 گائ انجام می گیرد،در ایران غالبا چند نفر زارع گائدار در کشت یک بنه با یکدیگر شرکت می کنند.

اما اولین اثر مهمی که از بنه با نامهای محلی مختلف و از مناطق متفاوت سخن گفته است،کتاب گرانسنگ مالک و زارع در ایران است.اما از آنجا که خانم لمبتون نیز همچون دکتر بهرامی بنه را جفت واحد کشاورزی به شمار آورده است،و با بنه ها به صورت فرعی و جنبی برخورد کرده،مطالب آن در این زمینه اغلب برای پژوهشگران ناشناس مانده است و ،در نتیجه،در کتابهای جامعه شناسی روستایی و تحقیقات و نوشته های بنه شناسان ایران انعکاس نیافته است.

خانم لمبتون به طور مستقیم و غیر مستقیم در صفخات مختلفی از کتاب و به ویژه در فصلهای 16 و 23 از وجود بنه ها در اسد آباد همدان و بروجرد و ورزقان آذربایجان و خیر و جهرم و داراب و قابولاغ فارس و باشت و ممسنی و مناطقی از سیستان و بلوچستان و استان کرمان و خراسان و عقیلی شوشتر و … سخن می گوید.

ادامه دارد…