انواع سازمان‌های مردم‌نهاد در ایران

سازمان‌های مردم‌نهاد به‌عنوان بخشی از جامعه مدنی، در کنار دولت و بخش خصوصی، سه‌نظام تشکیل‌دهنده جامعه هستند که با همکاری و تعاون با یکدیگر، به حل مشکلات پیچیده جامعه می‌پردازند. انواع سازمان‌های مردم‌نهاد در ایران در چه حوزه هایی هستند و چه فعالیت های می کنند؟

تعریف سازمان‌های مردم‌نهاد
سازمان مردم‌نهاد (سمن) سازمانی است باشخصیت حقوقی مستقل، غیردولتی، غیرانتفاعی و غیرسیاسی که برای انجام فعالیت داوطلبانه با گرایش فرهنگی، اجتماعی و مذهبی بشردوستانه و بر اساس قانونمندی و اساس‌نامه مدون، رعایت چارچوب قوانین موضوعه کشور و مفاد آیین‌نامه‌های اجرایی آن فعالیت می‌کند

سازمان مردم‌نهاد به تشکل‌هایی اطلاق می‌شود كه توسط گروهی از اشخاص حقیقی یا حقوقی غیر حکومتی به‌صورت داوطلبانه با رعایت مقررات مربوطه تأسیس‌شده و دارای اهداف غیرانتفاعی و غیرسیاسی می‌باشد. موضوع فعالیت سازمان مشتمل بر یکی از موارد علمی، فرهنگی، اجتماعی، ورزشی، هنری، نیکوکاری و امور خیریه، بشردوستانه، امور زنان، آسیب دیدگان اجتماعی، حمایتی، بهداشت و درمان، توان‌بخشی، محیط‌زیست، عمران و آبادانی و نظایر آن، یا مجموعه‌ای از آن‌ها می‌باشد.

این سازمان‌ها غیرانتفاعی هستند؛ یعنی برای به دست آوردن سود و کسب‌وکار به وجود نمی‌آیند. سازمان مردم‌نهاد ترجمه فارسی عبارت (NGO) non-governmental organization به معنی سازمان غیردولتی می‌باشد.

کار داوطلبانه

همه مردمی که برای سازمان‌های مردم‌نهاد کار می‌کنند داوطلب نیستند. معمولاً حقوقی که اعضای نیروهای حقوق‌بگیرِ سازمان‌های مردم‌نهاد می‌گیرند کمتر از حقوقی است که در سازمان‌های تجاری در بخش خصوصی پرداخت می‌شود. کارکنان سازمان‌های غیردولتی بسیار زیاد به اهداف و اصول سازمان پایبند هستند. دلیل داوطلب شدن افراد متفاوت است و از کار داوطلبانه تا برخورداری از مزایای مستقلی از آن جمله می‌توان به دستیابی به مهارت و تجربیات دیگران اشاره کرد.

انواع سازمان‌های مردم‌نهاد در ایران و جهان

سمن‌ها را می‌توان از جهات مختلفی دسته‌بندی نمود و از همین رو، سازمان‌های مردم‌نهاد‌ یا همان سمن‌ها و ان جی او ها، دارای انواع مختلفی می‌باشند:

دسته‌بندی سمن‌ها برحسب زمینه فعالیت: که بر این اساس سمن‌ها فرهنگی، اجتماعی، آموزشی-پژوهشی، مذهبی، زیست‌محیطی، انسان دوستانه، خانواده دوستانه، حقوق بشر و مواردی ازاین‌دست، تقسیم می‌شوند.

دسته‌بندی بر اساس سطح فعالیت که ۳ دسته ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی تقسیم می‌شوند.

دسته‌بندی بر اساس جهت‌گیری و اهداف مثل سازمان‌های دفاع از حقوق انسان‌ها، سازمان‌های حمایت از محیط‌زیست، سازمان‌های امدادگر، سازمان‌های مردم‌نهاد جوانان، سازمان مردم‌نهاد میراث فرهنگی، سازمان‌های صنفی و سازمان‌های هدایتی، تقسیم‌بندی شوند.

سازمان‌های دفاع از حقوق انسان‌ها: مثل سازمان‌های دفاع از حقوق مصرف‌کننده، سازمان‌های مبازره با پول‌شویی، سازمان مبارزه با قاچاق انسان.

سازمان‌های حمایت از محیط‌زیست: مثل گروه‌های سبز و جمعیت‌های ترویج دوستی با طبیعت و دفاع از حیوانات.

سازمان‌های امدادگر: مثل صلیب سرخ و هلال‌احمر

سازمان‌های صنفی: مثل جامعه مهندسان مشاور، کانون وکلا و سایر انجمن‌های حرفه‌ای.

سازمان‌های هدایتی: که شامل همه‌ی سازمان‌هایی می‌شوند که در پی هدایت و ارتقاء سطح آگاهی اعضای جامعه و حمایت از ارزش‌های انسانی قدم برمی‌دارند.

ویژگی‌های اساسی سازمان‌های مردم‌نهاد

۱-غیرانتفاعی بودن

این سازمان‌ها باانگیزه سودجویی شكل نگرفته‌اند و در پی كسب سود برای اشخاص یا دسته‌های خاص نیستند. هرچند سازمان‌های غیردولتی می‌توانند در فعالیت‌های بازرگانی مشاركت كرده، تولید سود و سرمایه كنند. ولی سود و سرمایه آن‌ها باید صرفاً برای اجرای ماموریت سازمان به مصرف رسد یا در سازمان سرمایه‌گذاری شود.

۲-نداشتن وابستگی به دولت

سازمان‌های غیردولتی را مردم تأسیس می‌کنند و عموماً دولت‌ها در ایجاد و مدیریت آن‌ها نقش چندانی ندارند؛ از قبیل انجمن‌ها، مجامع، گروه‌های حرفه‌ای، سازمان‌های خیریه و مذهبی

۳-کار داوطلبانه

خصلت عمده سازمان‌های غیردولتی آن است كه مردم به‌صورت داوطلبانه آن‌ها را تشكیل داده‌اند. باآنکه این سازمان‌ها باید تابع قوانین و مقررات موجود باشند، اما هیچ تشكیلات دولتی نباید در شرایط عادی دستور ایجاد، اداره و انحلال آن‌ها را صادر كند.

۴-برخورداری از شخصیت حقوقی

برای گسترش فعالیت سازمان‌های غیردولتی، قوانینی وضع می‌شود كه بر اساس آن این سازمان‌ها به ثبت می‌رسند و از شخصیت حقوقی مستقل برخوردار می‌شوند. این امر موجب جلب اعتماد مردم به آن‌ها می‌شود و از این طریق می‌توانند با سازمان‌های دولتی قرارداد امضا و از تسهیلات مختلفی نظیر وام بانكی استفاده كنند.

۵-مدیریت مشاركتی

ماهیت مردمی سازمان‌های مردم‌نهاد اقتضا می‌کند كه فرایند اداره آن‌ها از پایین به بالا و مشاركتی باشد. بر همین اساس نیز مدیران آن‌ها از سوی اعضا انتخاب و در صورت نارضایتی از عملكردشان بركنار می‌شوند. این ویژگی سبب می‌شود كه اعضا همواره بر عملكرد مدیران نظارت داشته و مدیران پاسخگوی عملكردشان در برابر اعضا باشند و به‌این‌ترتیب نیز سازمان از پویایی بیشتر برخوردار شود؛ بنابراین، هر چه سازمان‌ها به‌سوی نخبه‌گرایی حركت كنند از ماهیت دموكراتیك بودن به دور خواهند شد.

۶-خودگردانی

سازمان‌های مردم‌نهاد، ازنظر مالی خودگردان هستند. هرچند آن‌ها از دولت، افراد خیر، سازمان‌های بین‌المللی و… کمک‌هایی دریافت می‌کنند، این کمک‌ها نباید به‌گونه‌ای باشد كه وابستگی‌شان را به منابع كمك دهنده فراهم كند و آن‌ها را از اهداف و تعهدات اجتماعی‌شان دور سازد.

۷-غیرسیاسی بودن

این سازمان‌ها تعهد اجتماعی دارند. هدف اساسی آن‌ها خدمت به اجتماع، فقرا، گروه‌های آسیب‌پذیر، رفع تبعیض‌های جنسی، نژادی، مشكلات محیطی و… است. سازوکارهای تأسیس سازمان‌های غیردولتی نیز با سازمان‌های سیاسی (احزاب) متفاوت است و معمولاً آن‌ها در زمان تأسیس تعهداتی مبنی بر وارد نشدن به حوزه‌های سیاسی می‌سپارند.

۸-معافیت مالیاتی

همان‌طور که سازمان‌های غیردولتی به‌صورت غیرانتفاعی اداره می‌شوند و باهدف خدمت‌رسانی به اقشار آسیب‌پذیر و توسعه اجتماعی فعالیت می‌کنند، از پرداخت مالیات با شرایطی معاف هستند.

اهداف سازمان‌های مردم‌نهاد

سازمان‌های مردم‌نهاد برای رسیدن به اهداف گوناگونی فعالیت می‌کنند و معمولاً در جهت پیشبرد اهداف سیاسی یا اجتماعی اعضا درحرکت هستند. تعداد این قبیل سازمان‌ها بسیار زیاد است و اهداف آن‌ها طیف وسیعی از موقعیت‌های سیاسی و فلسفی را در برمی‌گیرد. برای نمونه می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

بالا بردن سطح رفاه قشرهای محروم و آسیب‌پذیر اجتماع با مطرح ساختن یک برنامه مشترک و دسته‌جمعی و آگاهی‌رسانی به طبقات مختلف جامعه.
حمایت از بیماران مبتلابه اعتیاد در حوزه آسیب‌های اجتماعی در کشور
کمک به شهروندان برای توانمندسازی یا افزایش توانمندی آن‌ها در رفع مشکلات، به‌ویژه گروه‌های محروم
سازمان‌دهی و نهادینه کردن روحیه تعاون و مشارکت در شهروندان
ارائه مشاوره به نهادهای دولتی برای بهبود عملکرد آن‌ها
توجه به توسعه پایدار و بهبود وضعیت محیط‌زیست و گردشگری در کشور،
به‌کارگیری روش‌های مؤثر و کاربردی برای پیشبرد امور مختلف
تلاش برای اشتغال‌زایی قشر ضعیف جامعه
افزایش آگاهی و دانش شهروندان از طریق برنامه‌های مختلف مانند برنامه‌ریزی خانواده
تلاش برای کاهش هزینه‌های مختلف شهروندان
انجام خدمات رفاهی و خیریه‌ برای قشر محروم یا معلول ازجمله کمک‌های درمانی به بیماران خاص در حوزه سلامت

انواع سازمان‌های مردم‌نهاد

۱-سازمان مردم‌نهاد جوانان

این سمن‌ها زیرمجموعه وزارت ورزش و جوانان هستند و طبق دستورالعمل موجود اعضای آن (شورای مرکزی) باید دارای سن جوانی باشند. سمن‌های جوانان جزو سمن‌های پرتعداد و باکیفیت بالا در ایران هستند. استفاده از نیروی جوانی و همچنین انگیزه بالای جوانان سبب شده است که این سمن‌ها در کشور جزو برترین سمن‌ها باشند.

حوزه فعالیت سمن‌های جوانان مختلف و متعدد بوده و بخش‌های مختلف فرهنگی، اجتماعی، محیط‌زیست، هنری و میراث فرهنگی فعالیت دارند. درواقع سمن‌های جوانان دایره عمل گسترده‌تری را نسبت به دیگر سمن‌های کشور دارند.

۲-سازمان مردم‌نهاد محیط‌زیست

سمن‌های زیست‌محیطی یکی از انواع رایج سازمان‌های مردم‌نهاد هستند که در چند دهه گذشته نقش مؤثری در اشاعه فرهنگ حفاظت از محیط‌زیست بازی کرده‌اند. این سازمان‌های مردم‌نهاد عمدتاً بدون دریافت حمایت دولتی، تلاش می‌کنند تا اقدامات بشردوستانه‌ای را در حوزه محیط‌زیست انجام دهند.

مثلاً گروه‌های مردمی که حاشیه رودخانه‌ها یا مسیرهای کوهستانی را از زباله پاک می‌کنند، از سمن‌های فعال در محیط‌زیست ایران هستند. علاوه بر این‌ها سازمان‌های مردم‌نهاد در حوزه محیط‌زیست با تحقیق و توسعه به ارائه راهکار برای مسائلی همچون ریز گردها، بیابان‌زدایی، مدیریت جنگل‌ها و مراتع و … می‌پردازند. بااین‌حال چالش‌هایی از قبیل عدم درک عمومی از فعالیت آن‌ها و اخلال در کارها توسط سایر نهادها برای آن‌ها مشکل ایجاد می‌کند.

۳-سازمان مردم‌نهاد فرهنگی

سمن‌های فرهنگی بیشتر در حوزه ترویج ارزش‌های فرهنگی و مراقبت از میراث بشری فعالیت می‌کنند. آن‌ها همچنین با آگاهی‌رسانی درباره صنایع‌دستی، حامیان را به حمایت از آثار تولیدشده در توسط هنرمندان محلی در هر شهر دعوت می‌کنند. البته حوزه فرهنگ گستردگی بیشتری دارد و شامل زبان‌ها، عادات و رسوم جوامع بشری نیز می‌شود؛ بنابراین یکی دیگر از فعالیت‌های مهم سازمان‌های مردم‌نهاد فرهنگی در همین بخش‌ها است.

از سوی دیگر آن‌ها در بخش‌های هنر و ادبیات هم فعال هستند. مثلاً برگزاری جشنواره محلی و جذب خیرین برای حمایت از آهنگ‌سازان یا شاعران بومی نمونه‌ای از فعالیت سمن‌های فرهنگی است.

۴-سمن های سیاسی

تأثیرگذاری بر روی سیاست‌های عمومی، انتخاب رهبران سیاسی و به‌طورکلی تصمیم‌های سیاسی از بخش‌هایی هستند که سازمان‌های مردم‌نهاد سیاسی در آن‌ها فعال هستند. گاهی اوقات که تصمیم‌های دولت‌ها ازنظر مردم غیرعادلانه باشد، سمن‌های سیاسی کمک می‌کنند تا صدای اعتراض به نهادهای دولتی برسد.

سازمان‌های مردم‌نهاد سیاسی می‌توانند در زمان انتخابات هم تأثیرگذار باشند. بااین‌حال بخشی از فعالان کار اجتماعی ازجمله مددکاران موافق فعالیت‌های سیاسی در سمن‌ها نیستند.

۵-سازمان مردم‌نهاد علمی-پژوهشی

این نوع از سمن‌ها در بخش‌هایی مثل آموزش رایگان، اعطای بورسیه و کمک‌هزینه تحصیلی به دانش آموزان نیازمند فعال هستند. گاهی اوقات هم سازمان‌های مردم‌نهاد علمی-پژوهشی با سرمایه‌گذاری بر روی طرح‌های پژوهشی از اختراعات و محصولات جدید حمایت می‌کنند.

بودجه این سمن‌ها اغلب از طرف خیرین ثروتمند و یا افرادی که مدرسه‌ها را می‌سازند تقبل می‌شود. درنتیجه تلاش‌های این موسسه‌ها نرخ باسوادی در خیلی از کشورها توسعه‌یافته و تعداد زیادی از دانش‌آموزان بااستعداد توانسته‌اند به تحصیل ادامه دهند.

۶-انواع سازمان‌های مردم‌نهاد حمایتی

این شاید اولین هدف از شکل‌گیری سازمان‌های مردم‌نهاد در جهان باشد. اگرچه دامنه فعالیت‌های حمایتی بسیار گسترده است اما بیشتر متخصصان نگهداری از ایتام، پرداخت خیریه، تأمین هزینه‌های دارو و درمان و مواردی شبیه به این‌ها را موضوع کار سمن‌های حمایتی می‌دانند. حمایت از کودکان وزنان بی‌سرپرست در ابعاد گوناگونی و به شیوه‌های مختلفی انجام می‌شود.

مثلاً معرفی مددجویان و معتادان به گرمخانه‌ها و تأمین هزینه اقامت آن‌ها در این مکان‌ها یکی از فعالیت‌های سازمان‌های مردم‌نهاد است. همچنین تأمین هزینه بیماران مبتلابه سرطان یکی دیگر از انواع فعالیت‌های سمن‌های حمایتی است. در سال‌های اخیر کمک‌های زیادی از طریق همین نهادها برای بیماران جمع‌آوری‌شده و آن‌ها را به زندگی برگردانده است.

قطعا شناخت انواع سازمان‌های مردم‌نهاد در ایران می تواند باعث افزایش کارایی و بهبود اثربخشی سمن ها در فعالیت های تخصصی شود و همچنین باعث ایجاد بانک اطلعاتی درستی برای شناسایی ظرفیت هاو برنامه ریزی مطلوب برای آنان خواهد شد.